Jacob (Jaap) Kistemaker (1917 – 2010) was een Nederlandse natuurkundige en hoogleraar. Hij was in Nederland een pionier op het gebied van uraniumverrijking met behulp van ultracentrifuges. Het was de methode waarmee de firma Urenco verrijkt uranium produceert voor gebruik in kerncentrales. Hij woonde en overleed in Bilthoven. Afbeelding: Kistemaker in 1968. (Foto Joost Evers/Anefo. Nationaal Archief.)
Jacob Kistemaker is in 1917 als boerenzoon in het West-Friese Kolhorn geboren. Na een start met de studie astronomie koos hij in 1935 de studie wis- en natuurkunde in Leiden. Tijdens de oorlogsjaren was hij in Leiden assistent bij het Kamerling Onnes Laboratorium, waar hij in 1945 bij Hendrik Kramers promoveerde op een proefschrift getiteld Thermodynamische eigenschappen van helium in de omgeving van het lambdapunt.
Na de oorlog bleek dat Europa een grote achterstand had op het gebied van de kernfysica. Er lag een advies dat Nederland een eigen kernreactor zou ontwikkelen om de in 1939 ingekochte 10.000 ton uranium zelf te gaan verrijken. Verrijkt uranium bevat meer uranium 235 en kan gebruikt worden voor kernreactoren en kernwapens. Met dit doel ging Kistemaker in 1947 werken bij de Stichting Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM). In 1949 startte hij het FOM-laboratorium voor Massaspectrografie.
In 1953 lukte het Kistemaker om het eerste monster licht verrijkt uranium te produceren buiten het Amerikaanse embargo om. Buitenlandse collega’s, waaronder Niels Bohr, kwamen naar Nederland om zich op de hoogte te stellen van de Amsterdamse prestatie. Daarna reide Kistemaker naar de VS om zijn resultaten te presenteren. In 1957 organiseerde hij de eerste internationale conferentie over isotopenscheiding in Amsterdam.
Het onderzoek naar verrijking van uranium kwam in een stroomversnelling nadat Kistemaker tijdens een lezing van professor Hertz in Hamburg had kennis genomen van isotopenscheiding met centrifuges gebaseerd op het werk van de Oostenrijker Gernot Zippe die in Russische krijgsgevangenschap had gewerkt aan de ontwikkeling hiervan voor het Sovjet kernprogramma. In 1960 werd het eerste uranium verrijkt met ultracentrifuges en in 1969 werd de uraniumverrijkingsfabriek Urenco in Almelo opgericht.
Controverses
Men beweerde wel dat Kistemaker model stond voor de geniale maar ook kwaadaardige professor Joachim Sickbock uit de verhalen over Tom Poes en Heer Bommel van Marten Toonder. In werkelijkheid verscheen de figuur Sickbock al in 1941, toen Kistemaker nog niet erg bekend was, maar de vergelijking bleef hem achtervolgen.
Kistemaker leidde het FOM-instituut voor Massa spectrografie (AMOLF) tot zijn pensionering in 1982. Hij vond het heel belangrijk dat dit onderzoek praktisch kon worden toegepast. Dat maakte hem het doelwit van de anti-kernenergiebeweging die bijvoorbeeld een keer zijn voordeur dichtschroefde om hem te verhinderen naar een discussie over kernenergie te gaan.
Na de Tweede Wereldoorlog ondervond Kistemaker kritiek van de Communistische Partij, met name bij monde van Wim Klinkenberg, die hem in De Waarheid verweet dat hij enige tijd in het laboratorium van Frédéric Joliot-Curie in Parijs had gewerkt. Hij kwam daar voor de firma Cellastic NV die een dekmantel zou zijn voor Duitse spionage. Zo deed het gerucht de ronde dat Kistemaker zou hebben meegewerkt aan de ontwikkeling van een Duitse atoombom. Na de oorlog zijn er echter geen aanwijzingen gevonden dat Cellastic betrokken was bij de ontwikkeling van een atoombom. In 1996 verklaarde Kistemaker in een reactie op een doctoraalscriptie van de politicoloog Kessenich dat hij als spion naar Parijs was gestuurd om uit te vinden wat Cellastic daar uitvoerde. Op de vraag waarom hij dat niet eerder had gemeld, antwoordde hij dat hij dat al vaker had gezegd, maar dat dit werd doodgezwegen.
Persoonlijk
Kistemaker was lid van het Teylers Tweede Genootschap te Haarlem, lid van de Koninklijke Nederlandse Academie van Wetenschappen, van de Académie de Belgique en hij ontving diverse eredoctoraten. Bij zijn afscheid in 1982 stelde het FOM de driejaarlijkse Jacob Kistemakerprijs in voor natuurkundig onderzoek “dat het meest dienstbaar is aan de techniek, de industrie of aan de samenleving in het algemeen”.
Kistemaker trouwde in 1943 en kreeg twee dochters en een zoon. Hij was lid van de vrijmetselarij en werkte na zijn pensionering met een Chinese promovendus aan de relatie tussen Chinese sterrenbeelden en de oorsprong van het alfabet. In 2010 overleed hij op 93-jarige leeftijd in zijn woonplaats Bilthoven.
WK
U bevindt u op de Rondleiding Wetenschappers. Voor het vervolg klik HIER.
Literatuur
NOS 1 juni 2010: Atoomfysicus Jacob Kistemaker overleden.
Albert Polman: Jacob Kistemaker 23 april 1917 – 28 mei 2010. In KNAW-Levensberichten.
A.H. Streefland, Jaap Kistemaker en uraniumverrijking in Nederland 1945-1962.
H. Tolsma: Prof. Dr. J. Kistemaker (1917), initiator van het Nederlandse ultracentrifuge-project. In Techniek en wetenschap, 15-01-2004.
Wikipedia: Jacob Kistemaker.
