In het Nederland van de 19e eeuw vond een diepgaande religieuze omwenteling plaats: de Afscheiding van 1834. Wat begon als een bescheiden protest tegen de koers van de Nederlandse Hervormde Kerk, groeide uit tot een landelijke beweging die leidde tot de oprichting van zelfstandige gereformeerde kerken. Ook in het dorp De Bilt kreeg deze beweging voet aan de grond. Afbeelding: de Utrechtse predikant Hendrik Peter Scholte, wiens volgelingen in De Bilt zich losmaakten van de Hervormde Kerk.
De aanleiding voor de Afscheiding lag in veranderingen binnen de Nederlandse Hervormde Kerk. In 1816 werd de bestaande Kerkorde vervangen door een door de overheid opgelegd Algemeen Reglement. De naam ‘Nederduitse Gereformeerde Kerk’ verdween, en ‘Nederlandse Hervormde Kerk’ kwam ervoor in de plaats. Veel orthodoxe gelovigen zagen in allerlei moderne ideeën een breuk met de gereformeerde traditie.
Een van de centrale figuren in het verzet was dominee Hendrik de Cock. Hij kreeg steun van gelijkgestemden, waaronder ds. H.P. Scholte uit Utrecht. Samen formuleerden zij de “Akte van Afscheiding of Wederkeering” en riepen ze op tot een terugkeer naar de oude gereformeerde leer.
Een kleine gemeenschap in De Bilt
De Bilt behoorde in die tijd tot de classis Amersfoort, samen met onder meer Zeist. In een rapport uit 1836 werd gemeld dat acht inwoners van De Bilt zich hadden afgescheiden. Zij kwamen uit de armere lagen van de bevolking en hadden zich reeds afgekeerd van de openbare kerkdiensten. Ook onttrokken zij hun kinderen aan de doop en het godsdienstonderwijs van de hervormde kerk.
De nieuwe beweging stuitte echter op tegenstand van de overheid. Op 18 september 1836 vond in het huis van Hermanus Veenendaal aan De Akker in De Bilt een religieuze bijeenkomst plaats met zo’n 50 tot 60 mensen. De autoriteiten, vergezeld van een politieagent en een veldwachter, bevalen de groep uiteen te gaan. Toen zij weigerden, werd Veenendaal veroordeeld tot een boete van 25 gulden. In hoger beroep werd hij echter vrijgesproken. We hebben over deze gebeurtenissen elders op deze site verteld.
De overheid voerde intussen de druk op. De gouverneur waarschuwde dat bij herhaling van zulke bijeenkomsten het leger zou worden ingezet. Bijeenkomsten van meer dan 20 personen zonder toestemming waren volgens een oude Napoleontische wet verboden. Op 25 september 1836 kwamen de gelovigen in De Bilt dan ook voorzichtig bijeen in kleinere groepen—acht in de ochtend, veertien in de middag—om militaire confrontaties te vermijden.
De strijd om erkenning
Verschillende kerkgemeenschappen, waaronder die in De Bilt, stuurden eind 1836 in een verzoekschrift aan koning Willem om vrijheid van godsdienst. De ondertekenaars waren vaak eenvoudige burgers, waaronder meerdere leden van de familie Veenendaal en Johannes Abraham Streng.
Pas op 14 februari 1839 werd de eerste afgescheiden gemeente in Utrecht erkend bij koninklijk besluit. Scholte rapporteerde dat de gemeente Zeist–De Bilt uit 75 zielen bestond, waarvan er 27 in De Bilt woonden. Aanvankelijk lag het zwaartepunt bij De Bilt, omdat de bijeenkomsten daar plaatsvonden, dicht bij de grens met Zeist.
Moeizame organisatie en interne spanningen
Het organiseren van het kerkelijk leven verliep in De Bilt echter moeizaam. Er werd een kerkenraad gevormd, maar de bevestiging van gekozen ambstdragers liet lang op zich wachten. Ouderling C. van den Berg en diaken J.A. Streng hadden grote twijfels over hun bekwaamheid en hun geestelijke roeping. Diaken Hermanus Veenendaal accepteerde zijn ambt wel, zij het nederig. Uiteindelijk werden Van den Berg en Veenendaal op 28 augustus 1838 ingezegend, waarmee de gemeente in De Bilt officieel werd opgericht.
Toch bleef ook de interne rust broos. In 1841 scheidde een deel van de Biltse gemeente zich af, terwijl de leden in Zeist trouw bleven aan dominee Scholte. Van den Berg gaf aan predikant te willen worden en werd daarin gesteund, maar brak enkele jaren later met de gemeente. Plannen voor een eigen kerkgebouw werden voorlopig niet uitgevoerd; men bleef bijeenkomen in een huis aan de rand van De Bilt.
Hoewel de afgescheiden gemeente in De Bilt klein bleef en later verdween, vormt haar geschiedenis een tastbaar onderdeel van de bredere Afscheiding van 1834. De gereformeerde kerk die later in De Bilt ontstond, kwam pas in 1887 tot stand, als onderdeel van een andere afscheidingsbeweging: de Doleantie. De wortels van religieus verzet en persoonlijke geloofsovertuiging lagen echter al tientallen jaren eerder in bescheiden woonkamers tussen De Bilt en Zeist.
DAB
Literatuur:
Smits, C., De afscheiding van 1834 dl4 Provincie Utrecht, Dordrecht 1980.
Zie ook: Oefenaars betrapt in De Akker – Online Museum de Bilt