In het voorjaar van 1943 werd Judith van der Pijl, een 37-jarige moeder van twee jonge kinderen, getroffen door keeltuberculose. Na een korte periode thuis werd zij op 19 mei opgenomen in sanatorium Berg en Bosch, waar ze ruim zes maanden zou verblijven. In die periode hield zij een dagboek bij dat een uniek inkijkje biedt in het dagelijks leven van patiënten in het sanatorium. Foto: Judith van de Pijl in bed, Beeldbank D’Oude School.
Het leven in Berg en Bosch verliep volgens een strikt dagritme, waarin orde en discipline de boventoon voerden. De dagen begonnen vroeg en eindigden met een gezamenlijk avondgebed, geleid door een zuster. “Laat ons in vrede met elkaar, Jezus Maria Jozef,” baden de patiënten in koor – een ritueel dat hen houvast moest geven in de onzekerheid van hun ziekte.
Naast het gebed speelde ook het buitenleven een centrale rol. De medische overtuiging was dat frisse boslucht de weerstand stimuleerde. De ramen stonden bijna altijd open, ongeacht de temperatuur. Judith schreef over de vogels en de muizen die daardoor hun weg naar binnen vonden. “De katten hebben feest vannacht,” schreef ze nadat patiënten hun stokvis het bos in hadden gegooid.
Hoewel de sanatoriumwereld zich als een soort afgesloten samenleving aftekende, drong de oorlog toch regelmatig binnen. Nachtelijke bombardementen lieten ramen trillen en patiënten in hun bedden beven van angst. De traditionele processie werd verboden, tot verontwaardiging van velen. Toch bracht de oorlog ook momenten van vreugde: “Italië heeft gecapituleerd!” riep zuster Gondova op 8 september. De eetzaal barstte uit in gejuich en het gerinkel van koffiedeksels.
Afgesneden van het moederschap
Voeding speelde een sleutelrol in het herstel. Aankomen betekende aansterken, en het gewicht van de patiënten werd nauwkeurig bijgehouden. Judith kwam in zes maanden ruim 25 kilo aan. “Mijn corset was zeker 20 cm te nauw.”
Een schrijnend aspect van Judiths verblijf was het gemis van haar kinderen. Op 5 januari 1943 was haar tweede kind geboren. Contact met jonge kinderen werd ontmoedigd, omdat dit als te emotioneel belastend werd beschouwd. Slechts tweemaal per jaar mochten kinderen langskomen, tenzij er sprake was van een speciale gelegenheid. Judiths verlangen om haar kinderen te zien is een terugkerend thema in haar dagboek. “Nu ik dit zo opschrijf, huil ik alweer,” noteerde ze, nadat de arts het verzoek had afgewezen om met Pinksteren haar kinderen te zien.
Kleine stapjes naar herstel
Achter in Judiths dagboek stond een alfabet met regels als “B is de Bedrust, waarmee we moeten beginnen” en “Z is de Zon, die schijnt achter de wolken.”
Het genezingsproces werd in fases gemeten: van volledige bedrust naar beperkte mobiliteit, uiteindelijk naar arbeidstherapie. Judith begon met twee keer per dag vijf minuten uit bed en werkte zich langzaam omhoog tot ze uiteindelijk mocht deelnemen aan het werkprogramma.
Bij elke promotie zongen de medepatiënten een feestlied: “Proficiat, daar zit de feestelinge / O, jongens wat een reuze fijne dag.” Het bracht hoop en verbondenheid, al gold die vreugde niet voor iedereen. Sommige patiënten, zoals de jonge Wiesje, kregen te horen dat hun longen zo beschadigd waren dat herstel vrijwel onmogelijk was. “Ik heb het kruis al van mijn rozenkrans afgebeden en nog lig ik hier,” huilde Wiesje wanhopig.
Judith werd behandeld met goudinjecties, destijds een modern middel tegen tuberculose. Hoewel effectief, waren de middelen zwaar en experimenteel. Niet zelden waren ingrijpende operaties nodig, waarbij ribben of delen van longen werden verwijderd. Sommige patiënten lagen jarenlang in het sanatorium, soms blijvend misvormd door deze operaties.
Naar huis
Judith mocht op 23 november 1943 naar huis. Haar dagboek getuigt van een tijd waarin genezing nog een kwestie was van maandenlange afzondering, van blind vertrouwen in een helend regime, maar ook van menselijke warmte en gedeelde strijd.
DAB
Literatuur:
Heertum, A. van, Berg en Bosch; het verhaal van een patiënt in: De Biltsche Grift april 1994.
Uit de Bosch, H. en W. van den Broeke, De geschiedenis van het sanatorium Berg en Bosch, in: De Biltsche Grift maart 2009 (bewerkt door H. de Groot).
Op deze site:
Nostalgie: het sanatorium – Online Museum de Bilt
Willem Bronkhorst en de strijd tegen tuberculose – Online Museum de Bilt
Berg en Bosch – Het hoofdgebouw – Online Museum de Bilt
Online Museum verwerft uniek fotoboek sanatorium Berg en Bosch – Online Museum de Bilt