In de 18e eeuw kon Nederland zichzelf nauwelijks van voldoende graan voorzien. Dankzij verbeteringen in de scheepsbouw kon men graan importeren uit de Oostzeelanden. Door de bevolkingsgroei nam de vraag naar groenten en fruit toe en ontwikkelde de tuinbouw zich. In deze sector ontstond een scheiding tussen voedselgewassen en siergewassen. Vanaf circa 1880 betekende het gebruik van kunstmest een grote stap vooruit. Hoe ontwikkelde de tuinbouw zich in Maartensdijk? Foto: Tuinpersoneel van het landgoed Persijn omstreeks 1895. (Het Utrechts Archief)
In Maartensdijk kreeg de tuinbouw rond 1900 een belangrijke rol, vooral op en rond de buitenplaatsen. In de vier kernen van de gemeente lagen meerdere grote buitens, zoals Eyckenstein, Rustenhoven, Voordaan, Beukenburg en Persijn. Hier werden zowel fruit als siergewassen geteeld. Sommige landgoederen waren grotendeels zelfvoorzienend en hadden naast tuinen ook een boerderij op het terrein.
De parken van de landgoederen waren vaak ontworpen door bekende tuinarchitecten. Zo is het park van Eyckenstein in Maartensdijk ontworpen door Leonard Springer, bekend om zijn historisch geïnspireerde neostijl. Copijn uit Groenekan ontwierp onder andere de parken bij Beukenburg en Rustenhoven. Bijzonder is ook het park van Persijn, waar de eigenaar een doorkijk wilde hebben op de Domtoren van Utrecht. De kwekerijen die tuinen aanlegden, leverden vaak planten uit eigen kwekerij en ontwierpen bekende tuinen in de regio – waaronder die van kasteel De Haar.
Het tuinpersoneel kende een hiërarchie
Het onderhoud van de parken en tuinen en omliggende bossen was zeer arbeidsintensief. Elk buiten had een team van tuinlieden onder leiding van een tuinbaas, die verantwoordelijk was voor het dagelijkse beheer en het uitvoeren van de wensen van de eigenaar. Vaak werd het vak van vader op zoon doorgegeven. De tuinbaas was in feite een manager avant la lettre, die ook theoretische kennis opdeed door zelfstudie. De lonen waren laag en men blijf vaak doorwerken tot op hoge leeftijd. Werkende ouderen voelden zich rijk als ze drie gulden ouderdomsrente kregen op een weekloon van veertien gulden, maar het kwam voor dat de eigenaar van het landgoed dat bedrag weer van het loon aftrok.
In Maartensdijk ontstonden Zelfstandige kwekerijen
In de twintigste eeuw kwamen er in Maartensdijk zo’n 25 zelfstandige kwekerijen, waarvan enkele nog bestaan. In de eerste helft van de eeuw waren er vooral gemengde bedrijven met voedsel- en ook siergewassen. Zo was er in de jaren twintig een ‘Amerikaansche Anjer-Kweekerij’ van de firma Van de Geer & Co.
Na 1950 verschoof de focus naar de sierteelt. Veel kwekers hadden hun opleiding en ervaring opgedaan op de buitenplaatsen en leerden van hun vader. Tijdens de economische crisis tussen de twee wereldoorlogen startten sommige mensen een kwekerij zonder dat ze een passende opleiding hadden genoten; zij waren de ‘starters’ van toen.
Na de Tweede Wereldoorlog werd scholing veel belangrijker. In Maartensdijk kwam een Landbouw Winteravondschool. In Hilversum en Bilthoven volgden opleidingen voor bloemschikken, bruidsboeketten en tuinbouwtheorie.
Op de buitenplaatsen stonden vroeger oranjerieën – een soort voorlopers van broeikassen – om de planten tegen de kou te beschermen. Begin 20e eeuw verschenen in Maartensdijk de eerste echte broeikassen, met verwarmingssystemen uit Tilburg en beglazing door Belgische vaklui.
Verkoop en afzet
De opbrengsten van de tuinen gingen vaak direct naar de huishoudens op de buitenplaatsen. Ook dorpsbewoners konden overschotten kopen en tuinbazen verkochten groente. Later ontwikkelden sommige kwekerijen zich tot tuincentra. Er waren ook kwekers die huis-aan-huis leverden of kerststukjes verkochten voor de feestdagen.
De Maartensdijkse kwekers leverden hun producten ook aan veilingen in Amsterdam en Hilversum en Utrecht. Ze vervoerden hun planten en bloemen per trein vanaf station Maartensdijk. Ook werden vaste planten verpakt in manden verscheept via Rotterdam naar Engeland.
DAB
Literatuur:
Kolenbrander, K. Tuinbouw in de gemeente Maartensdijk, in: Sint Maerten 1991 01
www.canonvannederland.nl/nl/utrecht/regio-noordwest/maartensdijk/tuinderijen
Zie ook op deze site De Amerikaansche Anjer-Kweekerij – Online Museum de Bilt