In 2026 bestaat die in 2001 gevormde nieuwe gemeente De Bilt een kwart eeuw. Toen de gemeente tot stand kwam, was daar een periode van jaren aan voorafgegaan, waarin de toenmalige gemeente Maartensdijk en zijn inwoners zich stevig verzetten tot de opheffing van hun gemeente. Die had zo’n tienduizend inwoners en vier kernen: Maartensdijk, Westbroek, Groenekan en Hollandsche Rading. De nieuwe gemeente telde ruim 40.000 inwoners en had met De Bilt en Bilthoven meegerekend door de vier genoemde Maartensdijkse dorpen nu zes kernen.
Als u meer wilt lezen over de achtergrond van de gemeente herindeling van 2001 die leidde tot het ontstaan van deze nieuwe gemeente, lees dan de e-brochure daarover, die ook werd afgedrukt in de Biltse Grift van december 2025. Klik daarvoor hier: Een kwart eeuw nieuwe gemeente De Bilt.
Voor dat er gemeenten waren, kende men gerechten. Die beslisten over het waterbeheer, het lokale bestuur en een deel van de rechtspraak. Vanaf de middeleeuwen tot de vroege negentiende eeuw waren gerechten de lokale bestuurseenheden. We kennen op het grondgebied van de huidige gemeente de gerechten Oostbroek (De Bilt), Herbertskop (Groenekan/De Bilt), Westbroek, Achttienhoven, en Oostveen (Maartensdijk).
In 1815 maakte het gerecht plaatst voor een nieuw bestuur, dat al snel gemeente ging heten, maar dat niet meer over rechtspraak en waterbeheer besliste. Op het grondgebied van het huidige De Bilt lagen toen vier gemeenten: Maartensdijk, De Bilt, Westbroek en Achttienhoven.
De grenzen van deze nieuwe gemeenten waren aan verandering onderhevig. Al in 1823 vond voor Maartensdijk de eerste verandering plaats. Zie daarvoor
De annexaties van 1830 en 1954
Een tweede en veel belangrijker annexatie van Maartensdijks grondgebied vond plaats in 1830. De grenzen van de gemeente Utrecht werden hierbij bepaald volgens de richting van de inundatiekade ‘lopende van de weg naar de Gagel over het Zwarte Water en voorts met insluiting van al wat binnenwaarts den buitenrand der buitengrachten langs die kade en het fort met deszelfs buitenwerken en de Ridderschapsvaart tot in de Minstroom is gelegen’.
Zie daarvoor de post: https://www.onlinemuseumdebilt.nl/gemeentelijke-herindelingen/
Het gebied van Maartensdijk strekte zich tot ver in het gebied van de huidige gemeente Utrecht uit en lag voor een deel in het De Bilt van voor 2001. Dat veranderde in 1954, toen Tuindorp overging naar de gemeente Utrecht. Ook verloor Maartensdijk de buurt Het Zwarte Water aan Utrecht, evenals een stukje Biltsestraatweg (Steinenburg) dat tot haar grondgebied had behoord en tenslotte Blauwkapel. Had de gemeente Maartensdijk eind 1953 nog 12.398 inwoners, na de annexatie van Tuindorp en de andere genoemde gebieden in 1954 waren dit er nog slechts 4820.
Zie hiervoor:
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/tuindorp-een-deel-van-maartensdijk/
Maar Westbroek kwam erbij
Het verlies aan gebied en inwoners voor Maartensdijk in 1945 werd enigszins gecompenseerd doordat per 1 juli 1957 het grootste gedeelte van Westbroek, dat sinds 1 januari 1954 ook een groot gedeelte van Achttienhoven omvatte, en een klein gedeelte van Tienhoven aan de gemeente Maartensdijk werden toegevoegd. De gemeente Maartensdijk bestond sinds die tijd uit vier woonkernen: het dorp Maartensdijk, Hollandse Rading, Westbroek-Achttienhoven en Groenekan.
Westbroek was lang een zelfstandige gemeente, vanaf 1812 tot 1818 samen met Achttienhoven, daarna tot 1954 apart en vervolgens tot 1957 weer samen met een deel van Achttienhoven. De gemeente bestond tot 30 juni 1957; per 1 juli 1957 was het een kern van de gemeente Maartensdijk. Zie hiervoor de volgende post:
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/het-gemeentehuis-van-de-voormalige-gemeente-westbroek/
De Bilt bedreigd
Ook De Bilt ontkwam niet aan gebiedsverlies. De gemeente verloor al in 1824 gebied aan de Domstad. Voor meer daarover klik aan:
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/een-oude-kadastrale-kaart-met-belangrijke-grenswijzigingen/
Bij een grenswijziging in 1896 moest De Bilt het grondgebied tussen Minstroom, Vossegat, Vossegatsedijk en Absteder Zandpad afstaan aan Utrecht. In het begin van de twintigste eeuw, in 1914, liet de stad weer zijn begerige blik op De Bilt en delen van Westbroek en Achttienhoven vallen. In 1918 dreigde De Bilt zelfs het grootste deel van zijn grondgebied te verliezen. Zie daarvoor de volgende post
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/de-landhongerige-stad-utrecht/
Het bleef onrustig als het om grenswijzigingen ging. In 1924 ontwikkelde men het plan om de villawijken van Zeist samen te voegen met Bilthoven tot een nieuwe gemeente.
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/een-plan-voor-groot-bilthoven/
Utrechts landhonger bleef ook in de jaren dertig. In 1930 leken Bilthoven en Bosch en Duin het slachtoffer van Utrechts expansie te worden. Dat mislukte. In 1934 leidde de afwijzing van deze plannen tot groot feest in De Bilt. Zie daarvoor de volgende post:
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/ze-zullen-het-niet-hebben-een-annexatie-verhinderd/
Omstreeks 1940 werd door Utrecht een uitbreidingsplan gelanceerd, met een rondweg die het gebied van de gemeenten De Bilt, Maartensdijk, Westbroek en Achttienhoven niet onberoerd leek te laten. Zie daarvoor deze post
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/de-atlas-kaart-54-een-merkwaardige-rondweg-1940/
De realisatie van de Uithof liet de Bilt niet onberoerd: de Hoofddijk met het bijbehorende fort ressorteerde tot 1975 onder De Bilt en werd daarna Utrechts grondgebied. Zie daarover ook:
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/forten-op-vroeger-bilts-grondgebied-2-fort-op-de-hoofddijk/
Een nieuwe gemeente
In 2001 ging de nieuwe gemeente van start. Hij kreeg een vlag waarop de Maartensdijkse heilige en naamgever St. Maarten verdwenen was. In de voormalige gemeente bestaan nog steeds belangrijke vernoemingen van St. Maarten als Maertensplein en Sint Maartenskerk. Zie hiervoor de volgende post:
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/de-vlag-van-de-bilt/
In datzelfde jaar 2001 hield Maartensdijk op te bestaan. Dat was een gevolg van een proces waar veel inwoners niet op aten te wachten. Lees hiervoor de hiervoor genoemde e-brochure [door HIER te klikken] en zie hiervoor ook de volgende post:
https://www.onlinemuseumdebilt.nl/het-einde-van-de-gemeente-maartensdijk/
Inmiddels bestaat de gemeente 25 jaar, en wordt af en toe nog over de omstreden herindeling van 2001 gerept. De strijd daar tegen gevoerd vond een einde toen de Eerste Kamer met één stem meerderheid het herindelingsvoorstel van minister Klaas de Vries aannam.
AD